Radziwiłł Mikołaj zwany Czarnym h. Trąby (1515–1565), marszałek ziemski, kanclerz lit. i wojewoda wileński. Ur. 4 II w Nieświeżu, był starszym synem kaszt. trockiego Jana (zob.) i jego drugiej żony Anny z Kiszków, bratem krajczego lit. Jana (zob.).
Po rychłym zgonie ojca i powtórnym zamążpójściu matki, jego stryj kaszt. wileński Jerzy Radziwiłł (zob.) wystąpił z roszczeniami do opieki nad małoletnimi bratankami i ich majątkiem. W r. 1529 Zygmunt I wydał w tej sprawie wyrok, postanawiając, że R. z bratem i siostrą uda się na dwór królewski do Krakowa, natomiast dobra po ojcu przysądził w opiekę Jerzemu Radziwiłłowi. Pobyt R-a w otoczeniu dworskim trwał zapewne do czasu zwolnienia go przez stryja z opieki, co nastąpiło w r. 1533. Dn. 29 VIII t.r. R., wspólnie z bratem, zawarł w Wilnie ugodę z Janem Zabrzezińskim, opiekunem przyrodniego rodzeństwa, Wojciecha i Hanny Kieżgajłów, w sprawie przejęcia dóbr po zmarłej matce. Wspólnie z bratem z dóbr ojczystych i macierzystych wystawiał R. w l. 1534–5 na służbę ziemską 160 koni. W r. 1535 brał udział pod dowództwem stryja Jerzego, wówczas hetmana lit., w wojnie z Moskwą i uczestniczył w oblężeniu Staroduba. Brak natomiast potwierdzenia, aby w czasie pobytu w Krakowie R. odbywał studia uniwersyteckie. Wpis do metryki Uniw. Krak. z r. 1534 brzmiący: «Nicolaus Radzyvil de districtu Przelagensi Lithuanus dioc. Vilnensis» raczej nie odnosi się do jego osoby. Wykształcenie «Czarnego» zakończyło się prawdopodobnie na etapie edukacji domowej, wzbogaconej o doświadczenia nabyte na dworze królewskim. Wg świadectwa samego R-a nie znał on biegle łaciny. W korespondencji, a także w wystąpieniach publicznych, posługiwał się prawie wyłącznie językiem polskim. Znał także język ruski, używany w kancelarii lit.
Błyskotliwa kariera R-a rozpoczęła się od udziału w sejmie walnym panów rady Wielkiego Księstwa w Brześciu Lit. w jesieni 1544. Zainicjowana przed tym sejmem agitacja «Czarnego» wśród panów lit. w celu wywarcia presji na Zygmunta I, aby przekazał samodzielne rządy na Litwie w ręce syna, świadczyła o silnych związkach R-a z Zygmuntem Augustem, datujących się od czasów służby na dworze krakowskim. Jeszcze podczas trwania sejmu brzeskiego Zygmunt August uzupełniając skład panów rady powierzył «Czarnemu» godność marszałka ziemskiego (wielkiego). Dopełnieniem tej nominacji, a zarazem wynagrodzeniem za zasługi było nadanie R-owi w dzierżawę przed 18 X 1546 star. szawelskiego na Żmudzi. W początku t.r. wraz z proboszczem wileńskim Janem Domanowskim przebywał R. bowiem z misją poselską w Krakowie. Jej celem było uregulowanie stosunków granicznych między dwoma rządzonymi przez Jagiellonów państwami oraz przedstawienie Zygmuntowi I planu Zygmunta Augusta dotyczącego zrównania monety litewskiej z koronną. W początku r. 1547 R. uczestniczył w sejmie walnym w Wilnie.
W okresie samodzielnych rządów Zygmunta Augusta na Litwie R., przebywający ciągle w najbliższym otoczeniu młodego monarchy, cieszył się jego zaufaniem i szczególnymi względami. Polityczne wpływy «Czarnego» wzrosły niepomiernie z chwilą, gdy Zygmunt August zaangażował się w romans z jego stryjeczną siostrą Barbarą Radziwiłłówną (zob.), wdową po woj. trockim Stanisławie Gasztołdzie. Pragnąc wykorzystać uczucie wiążące króla z bliską krewną do wzmocnienia wpływów swej rodziny R., razem z rodzonym bratem Barbary Mikołajem «Rudym», dążył do jej małżeństwa z Zygmuntem Augustem. Wspólne zabiegi, w których «Czarny» odegrał rolę głównego sprawcy, doprowadziły do zawartego w ścisłej tajemnicy ślubu prawdopodobnie w czerwcu lub początku lipca 1547. Wkrótce potem w początku sierpnia t.r. R. wyruszył w towarzystwie Stanisława Kieżgajły do Korony z poselstwem do Zygmunta I oficjalnie w sprawach litewskich. Istotniejszym celem tej misji było wszakże jednanie poparcia dla małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą wśród dostojników kor. R. kontaktował się przede wszystkim z opozycjonistami królowej Bony, mianowicie w Sandomierzu porozumiewał się z kaszt. krakowskim i hetmanem w. kor. Janem Tarnowskim, a następnie w Piotrkowie z bpem krakowskim Samuelem Maciejowskim. Uzyskał aprobatę mariażu królewskiego u obydwu dygnitarzy oraz obietnicę udzielenia przez nich pomocy Zygmuntowi Augustowi w zabiegach o jego uznanie przez stany koronne. Opierając się na radach Tarnowskiego i Maciejowskiego R. nie wyjawił tajemnicy Zygmunta Augusta ani staremu królowi podczas audiencji w Piotrkowie, ani królowej Bonie, chociaż był przez nią nagabywany w tej kwestii. Pobyt w Koronie utwierdził R-a w przekonaniu, iż kwestia uznania małżeństwa królewskiego nie nastręczy w przyszłości kłopotów, byleby Zygmunt August nie ulegał wpływom matki i wyraźnie odseparował się od jej polityki. Doradzał ponadto, aby król osobiście przybył do Piotrkowa na przyszły sejm, na którym poinformowałby stany o swym związku.
W czasie pobytu w Koronie został R. desygnowany przez Zygmunta Augusta na posła do króla rzymskiego Ferdynanda I w celu uzgodnienia zwrotu wyprawy zmarłej przed dwoma laty Elżbiety Habsburżanki. Na towarzysza poselstwa wybrał sobie Marcina Kromera. Listy uwierzytelniające wystawiono w Wilnie 20 VIII 1547; R. otrzymał nadto – do ewentualnego wykorzystania – pełnomocnictwo do cesarza Karola V. R. opuścił Polskę w początkach października. Pertraktacje, które wg Józefa Jasnowskiego toczyły się w Wiedniu, sfinalizowane zostały 26 XI w Augsburgu. Równocześnie prowadził R. starania o uzyskanie dla swej rodziny tytułu książęcego. Dn. 10 XII 1547 w Augsburgu Karol V wystawił dyplom nadający prawo do używania tytułu książąt Cesarstwa Rzymskiego po wymarłej linii Radziwiłłów «na Goniądzu i Medelach» także przez pozostałych przedstawicieli rodziny. «Czarny» z bratem otrzymali wówczas tytuł książąt «na Ołyce i Nieświeżu», natomiast ich brat stryjeczny Mikołaj «Rudy» – księcia «na Birżach i Dubinkach» (nadanie tytułu potwierdził Radziwiłłom Ferdynand I dn. 14 XII oraz 24 I 1549 Zygmunt August). R. uzyskał nadto przywilej na tytuł hrabiowski dla Jana Tarnowskiego.
Po powrocie z Rzeszy w połowie stycznia 1548 R. zastał Zygmunta Augusta na sejmie kor. w Piotrkowie. Wspólnie podjęli oni przerwaną na jesieni akcję zjednywania kolejnych stronników wśród senatorów polskich. Zgodnie z ustalonym wcześniej planem Zygmunt August poinformował oficjalnie rodziców o małżeństwie z Barbarą Radziwiłłówną oraz ogłosił je publicznie zgromadzonym senatorom i izbie poselskiej. Po sejmie R. przystąpił do realizacji własnych planów matrymonialnych podjętych jeszcze przed wyjazdem do Niemiec jesienią 1547. Dn. 12 II 1548 poślubił w Sandomierzu Elżbietę Szydłowiecką, a uroczystości weselne zaszczycił swą obecnością Zygmunt August. Gratulacje i wyrazy żalu, iż nie mógł przybyć na ślub, nadesłał ks. pruski Albrecht, od kilku już lat pozostający w kontaktach z R-em. Małżeństwo umocniło polityczne związki R-a ze szwagrem i dotychczasowym opiekunem żony, hetmanem Tarnowskim, któremu zresztą zawdzięczał jego skojarzenie. Bezpośrednio po ślubie wyjechał R. do Wilna, aby tam oczekiwać na żonę, która miała przybyć na Litwę wraz z dworem, zorganizowanym dla Barbary Radziwiłłówny. Już jednak z początkiem maja opuścił Wilno, udając się do Krakowa na pogrzeb Zygmunta Starego (czerwiec). Śmierć starego króla otworzyła przed «Czarnym» perspektywy rozszerzenia wpływów u boku Zygmunta Augusta, jako władcy Korony i Wielkiego Księstwa. Przyszło mu jednakże w trakcie pobytu w Polsce przeżyć niełatwą próbę, gdy król na sejmie piotrkowskim w końcu 1548 r. znalazł się w ostrym konflikcie ze stanami na tle uznania Barbary za legalną małżonkę. Opozycja szlachecka, obawiając się rozciągnięcia wpływów radziwiłłowskich na Koronę, wspierana przez wojewodów, krakowskiego Piotra Kmitę i sandomierskiego Jana Tęczyńskiego, uniemożliwiła wówczas koronację Barbary. R. zdecydowanie sprzeciwiał się propozycjom, aby Zygmunt August zrezygnował z koronacji za cenę zaakceptowania przez sejm swego małżeństwa. Mimo chłodnych stosunków z Barbarą i ciągłego utyskiwania na jej niewdzięczność, «Czarny» stawiał sprawę koronacji na ostrzu noża ze względu na reputację rodziny. Rozważał nawet możliwość włożenia stryjecznej siostrze «kapturka» jedynie za zgodą zaufanych senatorów. Ostatecznie pogodził się z myślą odłożenia koronacji na następny sejm. W końcu grudnia, po zakończeniu obrad, R. zjechał do króla do Piotrkowa. Dn. 13 II 1549 uczestniczył w uroczystym wjeździe Barbary do Krakowa.
W końcu lutego 1549 Zygmunt August polecił R-owi udać się na Litwę w celu załatwienia zaległych spraw sądowych należących do kompetencji w. księcia. Na odjezdnym nadał mu w dzierżawę (przywilej z dn. 25 II t.r.) star. brzeskie lit., które R. objął w kilka miesięcy później po śmierci poprzedniego właściciela. Od czerwca t.r. był ponownie przy królu w Krakowie, dopomagając mu w pacyfikowaniu nastrojów posejmowych w Koronie. Skłonił wówczas Barbarę do rezygnacji z projektu wspólnej z królem podróży do Wielkopolski. Panujące natomiast w literaturze przekonanie, jakoby był inspiratorem sojuszu Zygmunta Augusta z Habsburgami, skierowanego przeciw opozycji wewnętrznej, zostało ostatnio obalone w wyniku badań Anny Sucheni-Grabowskiej nad genezą i celem poselstwa Stanisława Hozjusza w r. 1549. Można jednak przyjąć, iż w rzeczywisty cel tej misji, mającej m. in. zapobiec ewentualnemu porozumieniu malkontentów w kraju z siłami zewnętrznymi, był R. wtajemniczony. Wskazuje na to udział w legacji u boku Hozjusza – Łukasza Podoskiego, podopiecznego R-a. We wrześniu t.r. wyprawił król R-a z posiłkami na Wołyń dla odparcia najazdu tatarskiego, jednocześnie na Podolu do walki z Tatarami przystąpił wtedy hetman Tarnowski. Akcja obydwu wodzów była spóźniona, gdyż zdołano odebrać napastnikom jedynie część łupu. R. oczyścił ponadto Wołyń z luźnych kup tatarskich. Skutkiem tej wyprawy był przywilej wystawiony 22 XII t. r. na hetmaństwo lit., ale «Czarny» nominacji nie przyjął. Kolejne sukcesy polityczne i osobiste przyniósł R-owi rok 1550. Najpierw wespół z Mikołajem «Rudym» sparaliżował działalność opozycji antyradziwiłłowskiej na Litwie, zdobywając do spółki ze stryjecznym bratem pozycję hegemona w Wielkim Księstwie. Również razem utrącali, niezgodne z prowadzoną przez nich polityką rodową, projekty unii z Koroną zgłaszane przed sejmem piotrkowskim przez ich litewskich antagonistów, m. in. przez skłóconego z «Czarnym» rodzonego brata Jana. W początku czerwca t.r. R. przybył na sejm do Piotrkowa, na którym stał się obiektem zainteresowania niedawnych opozycjonistów, ubiegających się o jego pośrednictwo w odzyskaniu łaski królewskiej. Osłabienie opozycji umożliwiło wreszcie przeprowadzenie koronacji Barbary. Po sejmie przez dłuższy czas przebywał «Czarny» w Koronie przy królu. Uczestniczył dn. 7 XII t. r. w uroczystościach wyniesienia Barbary do godności królowej, będąc «w ten czas w wielkiej królewskiej łasce».
Wkrótce po koronacji, dn. 26 XII t.r., otrzymał R. urząd kanclerza lit. oraz dzierżawę borysowską. Po rychłym zgonie królowej, w czasie goszczenia Zygmunta Augusta z konduktem pogrzebowym w Brześciu Lit., R. uzyskał ponadto 11 VI 1551 przywilej na woj. wileńskie, zachowując jednocześnie poprzednio sprawowane urzędy marszałka i kanclerza. Wzmocniło to jego pozycję na Litwie i przyniosło status głównego współpracownika króla, z którym łączyły go wówczas wspólne poglądy na miejsce Wielkiego Księstwa w monarchii jagiellońskiej. Sprzeciwiając się, na zwołanym do Wilna jesienią 1551 walnym sejmie lit., podejmowaniu rozmów z delegacją koronną w sprawie unii, działał R. zgodnie z polityką Zygmunta Augusta. Obok przywileju gwarantującego zachowanie odrębności Wielkiego Księstwa wystawił król na tym sejmie ponadto przywilej, mocą którego zrównał archiwum R-a w Nieświeżu w prawach z archiwum wielkoksiążęcym. W ciągu 1552 r. król dwukrotnie wzywał R-a do swego boku, aby mu towarzyszył najpierw w marcu w zjeździe z królową węgierską Izabelą Jagiellonką w Krzepicach, po którym obaj udali się na sejm do Piotrkowa, natomiast w lipcu i sierpniu t.r. przebywał z monarchą w Gdańsku. Koniec 1552 r. zajęło natomiast R-owi uczestnictwo na sejmie lit. w Wilnie.
Na rozjazdach upłynął R-owi również r. 1553. Po spotkaniu z królem w 2. poł. lutego w Krakowie wyruszył z misją dyplomatyczną na dwór habsburski. Powierzono mu przeprowadzenie pertraktacji w sprawie przerwania poparcia udzielanego przez Habsburgów dla Iwana Groźnego w jego rzekomych staraniach o koronę królewską w Rzymie, gdyż perspektywa aliansu habsbursko-moskiewskiego stwarzała realne zagrożenie na wschodniej granicy Wielkiego Księstwa. Drugim, tajnym zadaniem poselstwa «Czarnego» było doprowadzenie do skutku kolejnego małżeństwa Zygmunta Augusta. W 2. poł. marca na audiencji udzielonej w Grazu przez Ferdynanda I przedstawił R. cel swojego poselstwa i otrzymał zapewnienie wyjaśnienia sprawy kontaktów z Iwanem Groźnym przez cesarza. Po sugestiach Ferdynanda zrezygnował nawet z planowanej podróży do Brukseli, gdzie przebywał wówczas Karol V. Doniósł natomiast królowi o wyrażonej przez Habsburgów gotowości oddania mu w małżeństwo córki Ferdynanda I, świeżo owdowiałej księżnej mantuańskiej Katarzyny; R. gorąco zalecał ten mariaż. Zygmunt August akceptując ten związek wysłał do Wiednia w tej sprawie podkanclerzego kor. Jana Przerębskiego. Obaj posłowie po długich rokowaniach zawarli w Wiedniu dn. 23 VI t.r. intercyzę ślubną między królem a Katarzyną Habsburżanką. Następnie R. zaślubił w imieniu Zygmunta Augusta przyszłą królową i nie czekając na wyjazd jej orszaku udał się do Krakowa. Dn. 10 VII t.r. w uznaniu zasług położonych przy uskutecznieniu małżeństwa córki, Ferdynand I uhonorował R-a dyplomem nadającym tytuł hrabstwa dla Szydłowca. Podobno w trakcie pobytu na dworze Habsburgów trzymał do chrztu nowo narodzonego arcks. Ernesta, syna króla czeskiego Maksymiliana. Prohabsburskie sympatie R-a uwidoczniły się nie tylko w preferowaniu Habsburżanki na królewską małżonkę. W trakcie rokowań R. złożył Ferdynandowi obietnicę popierania jego zabiegów na dworze polskim w kwestiach dotyczących problemu Węgier, zaznaczając zarazem, iż jest to jego osobista inicjatywa. Dobre stosunki z Habsburgami, zwłaszcza z Maksymilianem zachował R. do końca życia. W dn. 30–31 VII t.r. «Czarny» uczestniczył w Krakowie najpierw w uroczystym wjeździe królowej, a potem w ceremonii ślubu oraz koronacji Katarzyny.
Resztę r. 1553 spędził R. głównie w swoich dobrach w Koronie i w Brześciu Lit. W 2. poł. grudnia zjechał, wezwany przez króla, do Knyszyna w celu udziału w osądzeniu sprawy o porwanie i poślubienie Halszki Ostrogskiej przez Dymitra Sanguszkę. Zaraz po wydaniu wyroku skazującego Sanguszkę na infamię i gardło wyjechał R. w styczniu 1554 do Brześcia. W czerwcu t. r. «Czarny» przygotowywał w Wilnie dłuższy pobyt Zygmunta Augusta na Litwie. Później zaś na przełomie l. 1554/5 uczestniczył w sejmie walnym Wielkiego Księstwa zwołanym do Wilna. Podjęto na nim uchwały wojskowe zabezpieczające Litwę przed ewentualnością najazdu moskiewskiego. W ramach posunięć przygotowawczych do wojny R. zdołał zapewnić Litwie pomoc ze strony hetmana Tarnowskiego. Przyjaźń R-a ze szwagrem trwała bowiem, mimo częstych konfliktów hetmana z królem; R. potrafił zresztą owe tarcia łagodzić. Z propozycją zawarcia sojuszu przeciw Moskwie jeździł do Szwecji dworzanin R-a Hieronim Makowiecki (wiosną 1555). Przygotowania do rozprawy militarnej prowadzone energicznie od poł. r. 1555 zakończyły się jednakże sześcioletnim rozejmem z Moskwą (do 22 II 1562) zawartym w początku r. 1556.
W l. 1555–6 zajmował się R. sprawą reformy w dobrach hospodarskich na Litwie. Efektem pracy kierowanej przez R-a komisji, złożonej ponadto z marszałka i pisarza królewskiego Eustachego Wołłowicza oraz Piotra Chwalczewskiego, a korzystającej z doświadczeń reform wprowadzonych niegdyś w dobrach Bony, było opracowanie do końca 1556 r. głównych założeń wydanej przez Zygmunta Augusta w r. n. „Ustawy na wołoki”. Na podstawie tego aktu przeprowadzono pomiarę włóczną w królewszczyznach, co przyczyniło się do uporządkowania gospodarki Wielkiego Księstwa, a przede wszystkim spowodowało wzrost rentowności dóbr ziemskich. W nagrodę za udział w przygotowaniu reformy włócznej R. otrzymał od króla 14 IX 1556 dwór Wołpę z włością, a za pomierzenie włók w tej dzierżawie zwolniony został na okres trzech lat od uiszczania należnych z niej dochodów do skarbu. Po przeprowadzeniu przezeń pomiary włócznej w star. brzeskim lit. i w związku ze wzrostem jego dochodowości, król podwyższył w r. 1559 sumę rocznej arendy wnoszonej przez R-a z 1 tys. do 1 500 kóp gr lit. oraz oddał mu starostwo w dzierżawę dożywotnią.
W 2. poł. sierpnia 1554 został «Czarny» wtajemniczony w plan związania Inflant z monarchią jagiellońską, podjęty przez Zygmunta Augusta przy współpracy ks. pruskiego Albrechta. Od decydującej narady z ks. pruskim w Wilnie we wrześniu 1556 był zaangażowany w działania dyplomatyczne, związane z osadzeniem ks. Krzysztofa meklemburskiego na koadiutorii ryskiej, a następnie w zabiegi o korzystne rozwiązanie wynikłego na tym tle zatargu między arcybpem ryskim Wilhelmem a zakonem kawalerów mieczowych. Niechętnie odnosił się jednak do możliwości wojny z zakonem, do czego parł zarówno ks. Albrecht jak i arcybp ryski. «Czarny» obawiał się jednakże, aby militarne zaangażowanie w Inflantach nie ściągnęło na Litwę najazdu moskiewskiego. Nawet po uwięzieniu przez zakon arcybpa Wilhelma (30 VI 1556) nadal forsował R., wspierany przez część rady lit. i kor. (np. podkanclerzego Przerębskiego) plan dyplomatycznych nacisków na mistrza i stany inflanckie. Postawa «Czarnego» w lipcu i sierpniu 1556 przyczyniła się do przełożenia na rok terminu rozpoczęcia przez króla działań wojennych. W r. 1557 uczestniczył on natomiast w organizowaniu wyprawy do Inflant. Na wojnę wystawił prywatny poczet liczący 1 340 ludzi i 10 dział. Mianowany 30 VI marszałkiem polnym w 2. poł. lipca wyruszył wraz z królem z Wilna dołączając do zgromadzonej armii, ciągnącej w stronę Inflant. Brał udział w prowadzonych w obozie pod Pozwolem z mistrzem inflanckim W. Fürstenbergiem rokowaniach, które doprowadziły dn. 14 IX t.r. do podpisania układu przewidującego przywrócenie do poprzedniej roli i znaczenia arcybpa ryskiego Wilhelma oraz zawarcia przymierza litewsko-inflanckiego skierowanego przeciw Moskwie. Związek z udziałem w wyprawie pozwolskiej miało zapewne nadanie R-owi w czerwcu, bądź w lipcu, 1558 star. kowieńskiego.
Sprawa inflancka była odtąd przedmiotem działalności R-a przez wiele lat. Po układzie pozwolskim Zygmunt August odjeżdżając z Litwy zlecił mu czuwanie nad jego przestrzeganiem. Wkrótce doszły również nowe zadania wynikające z pogarszającej się sytuacji międzynarodowej państwa zakonnego. Iwan Groźny wykorzystując bowiem fakt, iż układy pozwolskie naruszały dotychczasowe stosunki inflancko-moskiewskie rozpoczął w początku r. 1558 systematyczny podbój terytorium inflanckiego i po opanowaniu Narwy uzyskał dostęp do Bałtyku. R. przestrzegał Inflantczyków o możliwości najazdu już jesienią 1557. Z kolei wiosną r. n. w czasie misji I. W. Olfierina w Wilnie stanowczo oponował przeciw propozycji Iwana Groźnego zawarcia przymierza antytatarskiego, uważając pomysł za zręczny wybieg dyplomatyczny mający odwrócić uwagę Litwy od spraw istotniejszych. Z czasem ukształtowało się przeświadczenie «Czarnego» o konieczności czynnego wystąpienia w obronie Inflant, aby uzależnić je tym sposobem od Wielkiego Księstwa. W tym kierunku starał się nastawić politykę Zygmunta Augusta. W grudniu 1558, przybywszy do Piotrkowa na sejm kor., skłonił króla do umieszczenia punktu dotyczącego kwestii inflanckiej w instrukcji poselstwa lit., wysłanego do Moskwy w celu podjęcia rokowań o pokój wieczysty. W lutym i marcu 1559 uczestniczył w Krakowie przy boku Zygmunta Augusta w rozmowach z poselstwem Fürstenberga oraz arcybpa ryskiego zwracających się z prośbą o obronę przed najazdami Iwana Groźnego. Odpowiedź królewska sugerowała stanom inflanckim, aby stworzone zostały najpierw warunki prawne umożliwiające wystąpienie w ich obronie przed upływem rozejmu litewsko-moskiewskiego. Gdy następnie zjawił się w Krakowie Gotard Kettler, koadiutor mistrza inflanckiego, z propozycją ustępstw terytorialnych, panowie rada Wielkiego Księstwa pod wpływem R-a wyrazili zgodę na udzielenie pomocy wojskowej. Ze swej strony «Czarny», zapewne działając na polecenie króla, nawiązał w maju 1559 bezpośrednie rozmowy z Rygą w sprawie poddania się Litwie oferując te same prawa i przywileje, które posiadał Gdańsk w Koronie. Jego inicjatywa zakończyła się fiaskiem ponieważ miasto wymówiło się od udzielenia odpowiedzi. Następnie R. brał udział w Wilnie w rokowaniach z Gotardem Kettlerem wywierając zasadniczy wpływ na treść porozumień. Zawarty dn. 31 VIII t.r. układ wileński podporządkował państwo zakonne zwierzchnictwu Zygmunta Augusta jako w. księciu lit. i przekazywał w jego władanie zamki w południowo-wschodniej części Inflant z zastrzeżeniem prawa do wykupienia ich w przyszłości za sumę 600 tys. fl., w zamian zobowiązał się Zygmunt August do obrony Inflant, aż do zawarcia pokoju z Moskwą oraz do zachowania odrębności administracyjnej i prawnej nowej prowincji. Wkrótce dn. 15 IX t.r. osiągnięto porozumienie na podobnych warunkach o uznaniu zwierzchnictwa Zygmunta Augusta przez arcybiskupstwo ryskie. R. uczestniczył także w obradach sejmu lit. odbywającego się w Wilnie od końca sierpnia t.r. równolegle z układami o podporządkowaniu Inflant. Sejm przeznaczył na ich obronę podatek zwany srebrszczyzną z dwóch najbliższych lat. Dn. 3 VI 1560 Zygmunt August wystawił mu pełnomocnictwo do rozmów z mistrzem inflanckim Kettlerem i arcybpem ryskim Wilhelmem w sprawie umieszczenia garnizonów lit. w kolejnych zamkach leżących głównie na zapleczu frontu inflancko-moskiewskiego. W dn. 11–15 VI t.r. pertraktował R. w Selburgu z obydwoma dygnitarzami w obecności przedstawicieli stanów inflanckich, a po osiągnięciu celu swej misji udał się wraz z Gotardem Kettlerem w podróż wzdłuż Dźwiny, aż do jej ujścia w Bałtyk.
Sukcesy odniesione na polu uzależnienia Inflant utwierdziły króla w kontynuacji polityki rozwiązywania problemu drogą dyplomacji. Tymczasem rokowania z Moskwą nie skłoniły Iwana Groźnego do rezygnacji z dalszych podbojów. Gdy w r. 1561 na terenie rozpadającego się państwa zakonnego usadowiły się ponadto Dania i Szwecja, Zygmunt August powierzył R-owi kolejną misję. Dn. 15 VII t.r. otrzymał on szerokie pełnomocnictwa do pertraktacji ze stanami inflanckimi oraz Rygą na temat wszelkich kwestii dotyczących wspólnej obrony. Od 3 VIII t.r. rozlokowawszy liczny poczet towarzyszący w obozie pod Rygą R. rozpoczął rokowania proponując Inflantczykom realną pomoc, ale za cenę dalszych ustępstw rozszerzających uprawnienia Zygmunta Augusta w stosunku do układu wileńskiego z r. 1559. Ponieważ oferta spotkała się ze sprzeciwem zgromadzonych w Rydze stanów, «Czarny» przedstawił własny projekt, uzgodniony wcześniej z Gotardem Kettlerem, zakładający reorganizację Inflant na wzór Prus, mianowicie przeprowadzenie sekularyzacji zakonu oraz podporządkowanie bezpośrednio władzy Zygmunta Augusta terenów położonych na północ od Dźwiny. Po naradach toczących się w obozie pod Rygą skłonił on stany, aby uznały Gotarda Kettlera za swego jedynego władcę pod zwierzchnictwem Zygmunta Augusta oraz by zaakceptowały przyszłe postanowienia pomiędzy nim a królem. Zwolennikami sekularyzacji byli zarówno Kettler, jak i arcybp Wilhelm, bowiem aspiracje obydwu dostojników do utrzymania władztwa terytorialnego uwzględniała propozycja R-a. Kontrowersje wzbudziła natomiast kwestia komu należało się poddać czy Koronie, jak domagali się sami Inflantczycy, czy też Litwie, co proponował «Czarny». Prócz tego Ryga uzależniała podporządkowanie się Jagiellonowi od uprzedniego spełnienia dodatkowych warunków, które zabezpieczały jej partykularne interesy handlowe, a ponadto gwarantowały potwierdzenie dotychczasowych praw i przywilejów oraz zachowanie swobód wyznaniowych. Wykonanie postulatów Rygi przez króla poręczył R. aktem wystawionym dn. 8 IX 1561 (cautio Radiviliana).
Usankcjonawaniem porozumień uzgodnionych przez R-a ze stanami inflanckimi zajął się sejm Wielkiego Księstwa zwołany w połowie października 1561 do Wilna. W obecności mistrza Gotarda Kettlera i arcybpa Wilhelma, a także poselstwa stanów oraz przedstawicieli Rygi od końca października trwały negocjacje nad szczegółami układu o inkorporacji Inflant. W ich trakcie «Czarny» występował przeciw żądaniom Inflantczyków, szczególnie zaś przedstawicieli Rygi domagających się przyłączenia do Korony. Dn. 28 XI t.r. uroczyście zaprzysiężono akt poddania się pod władzę Zygmunta Augusta; porozumień nie zaakceptowała wówczas tylko delegacja Rygi. Tegoż dnia król wystawił szereg dokumentów, które określały ustrój Inflant po likwidacji zakonu kawalerów mieczowych. Współpracujący z R-em w doprowadzeniu do sekularyzacji Gotard Kettler za zrzeczenie się dotychczasowych kompetencji otrzymał tytuł księcia Kurlandii i Semigalii, urząd namiestnika królewskiego w Rydze oraz w wieczyste lenno część Inflant położoną na południe od Dźwiny, pozostałe tereny włączono natomiast do Wielkiego Księstwa. Jednocześnie Zygmunt August odrębnym przywilejem z 28 XI t.r. przekazał R-owi administrację nad włączonym do Litwy księstwem inflanckim. W związku z nową funkcją R. zajmował się w końcu 1561 r. organizowaniem wojska przeznaczonego do obrony Inflant. Mimo trudności finansowych skarbu lit. zatrzymał do dalszej służby zaciężne roty polskie pod dowództwem kaszt. lubelskiego Floriana Zebrzydowskiego, dla których wypłatę żołdu ubezpieczył na swoich dobrach. «Czarnemu» przypadło również zadanie wprowadzenia w życie układów wileńskich. W tym celu przybył on 30 I 1562 do Rygi na zwołany przez Zygmunta Augusta landtag stanów inflanckich. Dn. 4 III t. r. wystawił przywilej dla rycerstwa podległego arcybiskupstwu ryskiemu, który rozszerzał na nie warunki układu wileńskiego. Następnego dnia dokonał się ostateczny akt sekularyzacji Inflant, gdyż Gotard Kettler przekazał R-owi na zamku ryskim insygnia dotychczasowej władzy mistrzowskiej – złoty krzyż i złotą pieczęć, ponadto oddał w jego ręce przywileje zakonu kawalerów mieczowych i jego archiwum oraz w obecności zgromadzonych stanów zrzekł się władzy nad krajem. Również 5 III t. r. «Czarny» odebrał w imieniu króla przysięgę wierności od przedstawicieli stanów oraz Gotarda Kettlera jako lennego księcia Kurlandii. Nie zdołał on natomiast zmusić Rygi do uznania zwierzchnictwa Zygmunta Augusta. Po długich targach miasto zgodziło się złożyć tylko warunkową przysięgę wierności, która miała obowiązywać w pełni dopiero wówczas, gdy Ryga zostanie włączona do Korony. Dn. 17 III 1562 wystawił R. dla mieszczan ryskich zaręczenie, przyrzekając w imieniu króla inkorporację do Korony, obronę przed wrogami i uwolnienie od zwierzchnictwa Rzeszy Niemieckiej (cautio Radiviliana posterior). Niekorzystne warunki tego poręczenia częściowo złagodził R., nabywając od Gotarda Kettlera za 15 tys. talarów twierdzę Dynamund, która blokowała dostęp Rygi do morza. Przed wyjazdem na Litwę władzę namiestnika królewskiego w Inflantach przekazał «Czarny» księciu Gotardowi Kettlerowi.
Równocześnie R. był zaangażowany w zabiegi o zawarcie przymierza z Danią skierowanego przeciw Szwecji i Moskwie. Wprawdzie wyprawą posłów do Danii w tej sprawie w 1. poł. 1562 r. zajmowała się kancelaria kor., lecz R. już pierwszego z nich, Achacego Czemę, opatrzył w Rydze własnym listem polecającym do Fryderyka II (15 II). Jesienią t.r. natomiast, jako kanclerz lit., ekspediował poselstwo Henryka Dohny udającego się do Kopenhagi, a także Hamburga, Lubeki oraz do książąt pomorskich. Poselstwo to w znaczącym stopniu przyczyniło się do zawarcia w r. n. sojuszu między Zygmuntem Augustem a królem Fryderykiem II. Przysparzająca wielu kłopotów obrona świeżo inkorporowanej prowincji spowodowana trudnościami fiskalnymi Litwy, skłoniła R-a do całkowitego wycofania się ze spraw inflanckich. Oznaką zmiany stanowiska «Czarnego» było wymówienie się przezeń od uczestnictwa w sejmie piotrkowskim 1562/3 r., który w zamyśle Zygmunta Augusta miał podjąć decyzję o włączeniu Inflant do Korony. Swe postępowanie wytłumaczył królowi koniecznością pozostania w Wilnie, gdyż Litwie zagrażało niebezpieczeństwo najazdu moskiewskiego. Jednakże w lutym 1563, po śmierci arcybpa ryskiego Wilhelma, «Czarny» podjął kroki uniemożliwiające objęcie zamków arcybiskupstwa przez jego koadiutora, księcia meklemburskiego Krzysztofa, którego podejrzewał, zresztą słusznie, o współdziałanie ze Szwecją.
Doprowadzenie do inkorporacji Inflant było największym sukcesem politycznym R-a, mimo iż nie spełniły się jego ambicje w sprawie dlań najistotniejszej, mianowicie nie zdołał doprowadzić do pełnego podporządkowania portowej Rygi. Jednocześnie układ wileński z r. 1561 wyznaczał kulminacyjny moment kariery osobistej «Czarnego». Anonimowy obserwator owych wydarzeń przekazał znamienną opinię ukazującą rolę kanclerza lit.: «na którym za łaską królewską summa rerum lituanicarum była». Wpływy wynikające ze sprawowania trzech najbardziej znaczących urzędów i nieograniczonego zaufania Zygmunta Augusta powodowały, że w momentach nieobecności władcy na terenie Wielkiego Księstwa R. przejmował kontrolę nad całością spraw państwa. W stosunkach wewnątrzlitewskich starał się je wykorzystać przede wszystkim do obsadzenia wakujących urzędów wyłącznie swoimi protegowanymi. Dbając o osobisty prestiż wśród panów rady Wielkiego Księstwa R. zdołał nawet uzyskać przywilej królewski wydany 20 I 1560, który stanowił, że wojewodowie wileńscy zajmować będą drugą pozycję pośród senatorów lit., mianowicie po biskupach wileńskich, a przed pozostałymi biskupami katolickimi – łuckim, żmudzkim i kijowskim. W końcu 1561 r. król powierzył mu ponadto administrację nad Żmudzią do czasu mianowania nowego starosty. Dobrze układała się również w tych latach współpraca Czarnego» z głównym realizatorem polityki królewskiej w Koronie podkanclerzym Przerębskim. Zadzierzgnięte między dostojnikami więzy nie zostały zerwane po r. 1559, kiedy to Przerębski objął urząd prymasa Polski. Na tle polityki wewnętrznej doszło jednakże z czasem do rozdźwięków między Zygmuntem Augustem, a jego najzaufańszym powiernikiem. Konflikt ujawnił się wyraźnie, gdy król zmuszony rozwojem wydarzeń w Inflantach oraz na wschodniej granicy Wielkiego Księstwa zmienił swe zapatrywania w sprawie unii Litwy z Koroną i na sejmie piotrkowskim 1562/3 r. poparł plany unifikacyjne ruchu egzekucyjnego. R. był natomiast rzecznikiem niezależności Litwy. Pierwsze objawy opozycji «Czarnego» uwidoczniły się już w r. 1559 przy okazji forsowanego przez króla małżeństwa woj. brzeskiego kujawskiego Łukasza Górki z Halszką Ostrogską, dziedziczką ogromnego latyfundium na obszarze Litwy. R. zachęcał wówczas jej matkę do oporu przeciw decyzji królewskiej oraz nakłonił Halszkę do poślubienia swego kuzyna, księcia słuckiego Siemiona Olelkowicza. Opozycja «Czarnego» wzmogła się w ostatnich latach działalności publicznej, kiedy jego uwaga skupiła się na dwóch najbardziej żywotnych dla Wielkiego Księstwa problemach, mianowicie na obronie państwa przed najazdami Moskwy oraz na zachowaniu przez Litwę suwerenności w ramach monarchii jagiellońskiej.
Latem 1561 interwencja R-a spowodowała, iż król zatrzymał w Wilnie posła papieskiego J. F. Canobio i uniemożliwił mu udanie się do Iwana Groźnego z zaproszeniem do udziału w soborze trydenckim. «Czarny» słusznie podejrzewał, iż za tą misją kryła się próba nawiązania przez Habsburgów nowych kontaktów z Moskwą. W listopadzie 1562 wspólnie z bpem wileńskim Walerianem Protasewiczem wyprawił on gońca do bojarów moskiewskich i metropolity Makarego z propozycją przedłużenia kończącego się rozejmu. Do rokowań jednakże nie doszło, gdyż Iwan Groźny w początku 1563 r. na czele wielkiej armii wkroczył do Litwy. Na wieść o tym, mając w swej dyspozycji chorągwie nadworne, R. ubezpieczał Wilno przed możliwością ataku. W końcu stycznia t. r. z własnym pocztem wyruszył do obozu położonego pod Mińskiem, aby wziąć udział w odsieczy Połocka. Mimo marszu armii lit. pod oblężoną twierdzę z powodu niewielkiej jej liczebności hetman Mikołaj «Rudy» Radziwiłł nie był w stanie udzielić skutecznej pomocy. Po upadku Połocka (15 II) «Czarny», wspólnie z Mikołajem «Rudym» i hetmanem dwornym lit. Grzegorzem Chodkiewiczem, złożył Iwanowi Groźnemu kolejną propozycję w sprawie zawarcia rozejmu. Uzyskał wówczas tylko krótkotrwałe zawieszenie broni na zasadzie status quo, następnie przedłużone do 6 XII 1563. Podjęta przez R-a polityka układów z Iwanem Groźnym nie zyskała w r. n. aprobaty Zygmunta Augusta. Z kolei «Czarny» zarzucał królowi po niespodziewanym upadku Jezierzyszcza w końcu r. 1564, iż niepowodzenia militarne spowodowane były głównie jego nieobecnością na Litwie.
Klęski w wojnie z Moskwą przyczyniły się do zrewidowania przez R-a dotychczasowego stosunku wobec problemu unii Wielkiego Księstwa z Koroną. Na zmianę jego stanowiska w niemałym stopniu wpłynęły także tendencje unifikacyjne wśród szlachty lit., które uwidoczniły się szczególnie w trakcie zjazdu obozowego we wrześniu 1562 pod Witebskiem. Na rozpoczętym w maju 1563 sejmie walnym w Wilnie powołano R-a w skład delegacji lit., wysłanej na sejm warszawski 1563/4 r. w celu pertraktacji z Polakami. Na czele poselstwa przybył on do Warszawy w początku grudnia 1563 i jako jedyny Litwin zabierał głos w zasadniczych kwestiach dotyczących przyszłego związku obu państw. Przede wszystkim nie dopuścił do wykonania postulatu izby poselskiej, aby szlacheccy członkowie delegacji Wielkiego Księstwa zasiedli razem z posłami kor., gdyż groziło to nieuniknionym rozłamem wśród Litwinów. Nie zgodził się także na propozycje koronne zmierzające do pełnej unifikacji obu państw, a nawet rezygnacji – po zawarciu unii – z nazwy Wielkie Księstwo. Odrzucał jako podstawę dyskusji wcześniejsze akty unii polsko-lit., ponieważ, jego zdaniem, nie odpowiadały one ówczesnym realiom politycznym. Myślą przewodnią projektu unii zgłoszonego przez R-a była natomiast wspólna obrona przeciwko Moskwie. Dn. 1 II 1564 w mowie wygłoszonej do izby poselskiej najwięcej uwagi przywiązywał do zachowania osobnych urzędów centralnych i szeregu odrębności ustrojowych Litwy, godził się natomiast na wspólnego władcę, wspólną elekcję, wspólny sejm i wspólną politykę zagraniczną. Pod wpływem zgodnego stanowiska wszystkich Litwinów uczestniczących w obradach sejmu strona koronna przedstawiła zmodyfikowany projekt unii, który niewiele odbiegał od propozycji R-a. W początku lutego t.r. po dotarciu do Warszawy wiadomości o zwycięstwie hetmana Mikołaja «Rudego» Radziwiłła nad rzeką Ułą (26 I), «Czarny» wycofał się nagle z niektórych przedstawionych wcześniej przez siebie warunków przyszłej unii. Usztywnienie stanowiska Litwinów wywołało konsternację wśród posłów kor., a ich oburzenie kierowało się przeciw R-owi, którego uważano za głównego sprawcę rozerwania uzgodnionej już niemal unii. Następnie nie godził się R. również na arbitralne rozstrzygnięcie spornych kwestii przez Zygmunta Augusta. Także próba zawarcia dotychczasowych uzgodnień w formie wspólnego dokumentu tzw. recesu sejmowego w sprawie unii nie powiodła się, gdyż «Czarny» w odpowiedzi na tekst kor. przedstawił własny kontrprojekt. Wobec niemożliwości dojścia do porozumienia Zygmunt August zamknął dn. 22 II t. r. obrady na temat unii, zapowiadając w celu jej zakończenia rychłe zwołanie sejmu lit., a po nim wspólnego sejmu dla Litwy i Korony w Parczewie. Zdaniem R-a o niepowodzeniu sejmu warszawskiego przesądziło stanowisko Polaków oraz króla: «iż panowie Polacy wyciągali nas na to, aby się nasza Rzeczypospolita w ich obróciła, a straciła in toto suam maiestatem, authoritatem, praerogativam et legum consuetudines, tedyśmy się musieli roztargnąć i z niszczem z Warszawy odjachać, a zwłaszcza iż pan nasz do tego pomógł, bo więcej był przychylon Polakom, aniźli nam».
Zachowanie R-a podczas sejmu warszawskiego wskazywało, iż usilnie dążył do odłożenia sprawy unii do czasu uzyskania przez Wielkie Księstwo korzystniejszej dla prowadzenia przetargów sytuacji międzynarodowej. Zapewne w związku z tym rozpowszechniał na terenie Europy zachodniej wieści o zwycięstwach odniesionych przez armię lit. w początku 1564 r. nad Moskwą. Przed kolejnym sejmem lit., zwołanym na koniec maja t. r. do Bielska, «Czarny» rozwijał w Wielkim Księstwie agitację przeciwko unii na warunkach polskich. Mimo kilkakrotnych wezwań króla odmawiał także uczestnictwa w sejmie bielskim i nakłaniał do podobnej akcji stryjecznego brata Mikołaja «Rudego». W końcu jednak obawa, aby pod jego nieobecność Zygmunt August zdecydowany na przeprowadzenie unii nie wymógł na Litwinach zgody, zmusiła «Czarnego» do przybycia na sejm. W Bielsku separatystyczne stanowisko R-a doznało niespodziewanej przezeń porażki, gdyż pod naporem żądań szlachty ośmielonej poparciem króla, spisano 7 VII t. r. dokument zawierający litewskie postulaty w sprawie unii, który miał stanowić podstawę do jej zawarcia na wspólnym sejmie w Parczewie. «Czarny» zmuszony był ponadto do wyrażenia zgody na korzystne dla szlachty lit. reformy wewnętrzne (sądowniczą i powiatową), rozpoczynające proces upodabniania ustroju Wielkiego Księstwa do istniejącego w Koronie. Podpisał bowiem wystawiony przez Zygmunta Augusta przywilej bielski z dn. 1 VII t. r., na mocy którego utracił, podobnie jak i inni dostojnicy, dotychczasowe uprawnienia sądowe nad szeregową szlachtą, należące do kompetencji licznych jego urzędów. Sukcesem R-a zakończył się natomiast bojkot sejmu parczewskiego; nieobecność delegacji lit. uniemożliwiła rokowania w sprawie unii. W liście do syna przyznawał potem, że nieobecność Litwinów w Parczewie kosztowała go utratę łaski królewskiej: «że to ode mnie król z niechęcią przyjmuje, ale iż Rzeczpospolita u mnie więtsza, niż favor principis, tedy mało mię to obchodzi».
Bezpośrednim skutkiem opozycyjnej działalności R-a było opóźnienie o kilka lat realizacji programu unijnego Zygmunta Augusta. Niewątpliwie partykularyzm «Czarnego» wpłynął również na kompromisowy charakter unii polsko-lit., zawartej już po jego śmierci na sejmie w Lublinie. Nie był on wszakże zwolennikiem zerwania dotychczasowych związków z Koroną, a jego działalność w dziedzinie mecenatu wręcz przyczyniła się do przyśpieszenia na Litwie procesu polonizacji kulturalnej i językowej. Pragnął natomiast, aby Wielkie Księstwo po przeprowadzeniu unii było nadal równorzędnym partnerem i zachowało większość atrybutów suwerennego państwa. Cena jaką zapłacił R. za przejście do opozycji była wysoka, utracił bowiem możliwość wywierania wpływu na decyzje Zygmunta Augusta. Mimo zachowania pozorów przyjaźni, król przestał mu ufać a jego rady ignorował. Jako opozycjonista poza sprawą unii «Czarny» nie reprezentował szerszych koncepcji politycznych, chociaż ówcześni obserwatorzy wydarzeń w Rzpltej domniemywali, iż zamierzał zdobyć dla siebie tron wielkoksiążęcy po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta. Odsuwany od wpływu na politykę króla w dwóch ostatnich latach życia więcej uwagi poświęcał sprawom religijnym i wychowaniu licznego potomstwa po śmierci żony. W listopadzie 1564 udał się jeszcze na zjazd obozowy szlachty lit. zwołany do Mińska w celu naradzenia się nad forsowaną przez siebie ofensywą zimową przeciw Moskwie. Z powodu choroby wymówił się jednak od osobistego w niej udziału. Ostatnie miesiące życia spędził w swym dworze w Łukiszkach pod Wilnem. Oceniając wówczas z pewnego dystansu swą działalność na arenie politycznej napisał do Mikołaja «Rudego» Radziwiłła: «nie przyczyniałem się o to złe namniej, które się w Litwie dzieje prze[z] wojnę, prze[z] zruszenie przemirza, prze[z] unią i prze[z] licencyją, której się szlachta nasza na wojnach i na sejmiech nauczyli».
R. był czołowym protektorem i najmożniejszym propagatorem reformacji w Wielkim Księstwie, miał również wielki wpływ na jej rozwój w Polsce. Aczkolwiek już w r. 1550 uważano w kręgach luterańskich, że R. sprzyja reformacji, a opinię ową umacniał fakt znajdowania na Litwie azylu przez uchodzących z Korony wyznawców luteranizmu, to jednak nie demonstrował on swoich luterańskich przekonań. W kwietniu 1551 Andrzej Górka donosił ks. Albrechtowi, że R. «adhuc Nicodemus est». W r. 1553, po powrocie z Wiednia, R. opowiedział się jawnie po stronie protestanckiej, co jeszcze mocniej zbliżyło go do ks. pruskiego Albrechta. Po krótkim okresie związania się z luteranizmem już ok. r. 1555 znalazł się R. pod wpływami nauki J. Kalwina. Od t. r. datują się korespondencyjne kontakty R-a z czołowymi teologami helweckimi, w tym również i z samym Kalwinem. Nie zniechęcało to jednakże luteranów, którzy nadal zabiegali o względy «Czarnego». Zwłaszcza aktywny propagator luteranizmu, popierany przez ks. Albrechta, Piotr Paweł Vergerio wiązał duże nadzieje z jego osobą; w czasie swego pobytu na Litwie w r. 1556 starał się nakłonić R-a, aby wykorzystał swe wpływy u Zygmunta Augusta na rzecz odgórnego wprowadzenia luteranizmu w Polsce i Litwie. Jeszcze w r. 1560, podczas drugiej podróży do Polski zwracał się Vergerio do R-a o poparcie dla konfesji augsburskiej. Wówczas jednakże był R. całkowicie oddany kalwinizmowi, m. in. na skutek osobistego zetknięcia z reformatorem Janem Łaskim, który wiosną 1557 ok. dwa miesiące spędził w Wilnie i którego R. otoczył wielką gościnnością.
Z działalnością R-a wiąże się bezpośrednio rozwój organizacyjny Kościoła kalwińskiego w Wielkim Księstwie oraz masowy zwrot ku protestantyzmowi szlachty lit. Pierwszy zbór założył on w r. 1553 na zamku w Brześciu Lit.: funkcję ministra powierzył uciekinierowi z Małopolski Szymonowi Zacjuszowi, który później został kaznodzieją nadwornym «Czarnego» i pierwszym superintendentem zborów kalwińskich w Wielkim Księstwie. W swych posiadłościach zamieniał R. kościoły i cerkwie na kolejne zbory, m. in. w Nieświeżu (1554), Klecku, Ołyce, Subotnikach, Mordach na Podlasiu oraz w Szydłowcu na terenie Małopolski. W r. 1557 powstał pierwszy zbór w stolicy Litwy, mieszczący się początkowo w Łukiszkach, podmiejskiej rezydencji R-a. Jednocześnie Zacjusz pod osłoną «Czarnego» przystąpił w Wilnie do umocnienia struktury organizacyjnej nowego Kościoła oraz skrystalizowania jego doktryny. Tworząca się wspólnota zborów lit. od początku przyjęła język polski do swej liturgii. W r. 1562 R. przeniósł zbór z Łukiszek do swej kamienicy, tzw. pogasztołdowskiej, usytuowanej nieopodal rynku na ul. Zamkowej. Również w Wilnie przy jego pomocy zorganizowano szkołę kalwińską. W r. 1553 założył R. w Brześciu Lit. pierwszą trwałą oficynę w Wielkim Księstwie, do której sprowadził z Krakowa drukarza Bernarda Wojewódkę, a po jego śmierci wznowił działalność drukarni w r. 1558 pod kierownictwem Stanisława Murmeliusa. Tłoczono w niej sumptem właściciela i wyłącznie w języku polskim dzieła polemiczne i teologiczne na użytek propagandy różnowierczej. Drugi ważny w W. Ks. Lit. ośrodek drukarstwa różnowierczego funkcjonował w radziwiłłowskim Nieświeżu.
Bliskie kontakty utrzymywał R. z rozwijającym się w Małopolsce Kościołem reformacyjnym i z wielką radością przyjął w r. 1556 wiadomość o powrocie do Polski Jana Łaskiego, z którym od dawna, podobnie jak z całą jego rodziną, łączyły go przyjazne stosunki. Zacieśniły się one w czasie wileńskich spotkań (1557) i R. zajmował odtąd trwałe miejsce w reformatorskich planach Łaskiego. W lutym 1559 podczas swego pobytu w Krakowie uczestniczył R. w zorganizowanej z inicjatywy reformatora naradzie w sprawie działań mających na celu skłonienie króla do zwołania soboru narodowego. Współpraca R-a z działaczami różnowierczymi w Małopolsce trwała nadal po śmierci Łaskiego. R. łożył na potrzeby małopolskiego Kościoła, on też swoim subsydium umożliwił zakończenie prowadzonych od kilku lat prac nad polskim przekładem Biblii; w r. 1563 doprowadził do jej wydania w brzeskiej drukarni (tzw. Biblia brzeska lub radziwiłłowska).
Od początku swej protekcji nad reformacją był «Czarny» obiektem zabiegów ze strony aktywniejszych przedstawicieli Kościoła katolickiego, dążących do oderwania go od obozu różnowierczego. Za przyjaźń z R-em wielokrotnie karcony był przez Stanisława Hozjusza Przerębski. To Hozjusz właśnie poddał nuncjuszowi papieskiemu A. Lippomanowi myśl nawrócenia «Czarnego». Wysłany w lutym 1556 przez nuncjusza do R-a list, zawierał surową naganę za popieranie herezji i wzywał do powrotu na łono katolickiego Kościoła. R. zrazu nie kwapił się z odpowiedzią, lecz gdy w ślad za tym listem doszły go wieści o rezultatach niektórych działań nuncjusza oraz gdy dotarł doń rzekomy list nuncjusza do P. Contariniego (datowany 8 IV 1556 i informujący o danej królowi radzie ścięcia kilku głów heretyckich) wystąpił ze stanowczą ripostą. Obszerną odpowiedź «Czarnego», zapewne autorstwa jego sekretarza Jana Mączyńskiego, a stanowiącą niezwykle ostry atak na nuncjusza, ogłosił drukiem w Królewcu w październiku t.r. Vergerio łącznie z listem Lippomana do R-a i swoim własnym komentarzem pt. „Duae epistolae, altera Aloysii Lipomani Veneti, episcopi Veronae, … ad Illustrissimum Principem D. Nicolaum Radivillum palatinum vilnensem, altera vero eiusdem Illustrissimi D. Radivilli ad episcopui et legatum illum...”. W r. n. ukazało się (także w Królewcu) niemieckie tłumaczenie „Dwóch listów”, a w r. 1559 wyszło z brzeskiej oficyny tłumaczenie na język polski, dokonane przez Mikołaja Reja. Odegrały „Duae epistolae” ważką rolę w reformacyjnej propagandzie, przyniosły uznanie R-owi oraz przyczyniły się do rozpętania całej fali ataków na Lippomana. Niepowodzeniem skończyły się również próby zjednania R-a dla Kościoła katolickiego podejmowane w r. 1560 przez nuncjusza B. Bongiovanniego, aczkolwiek po rozmowach z «Czarnym» w Wilnie w jesieni t.r. był nuncjusz przekonany o rychłym sukcesie i w r. 1561 wystosował zasadniczy list w celu dokonania dzieła nawrócenia. List ów nie dotarł jednak do adresata, ponieważ mający go przekazać poseł papieski F. Canobio nie odważył się doręczyć go R-owi w Wilnie (został ogłoszony drukiem już po opuszczeniu Polski przez nuncjusza, bez daty i m. wyd.).
W ostatnich latach działalności, ulegając wpływom antytrynitarzy włoskich, szczególnie Lelia Socyna i Jerzego Blandraty, stał się R. zwolennikiem i zarazem protektorem ruchu antytrynitarskiego. Początkowo, zwiedziony przez Blandratę, zaangażował się R. w jego obronę przed atakami Kalwina. W r. 1561 wyprawił do Szwajcarii Marcina Czechowica z listami do Kalwina i H. Bullingera, aby ich przekonać o kalwińskiej ortodoksji Blandraty. Gwałtowna w tonie odpowiedź Kalwina niewątpliwie i zaskoczyła i dotknęła R-a; ostrzeżenie przed Blandratą zlekceważył i całą sprawę pozostawił w ukryciu. W poparciu dla Blandraty umacniał zapewne R-a Jan Zygmunt Zapolya, z którym pozostawał w przyjaznych stosunkach. Na początku czerwca 1563 za zezwoleniem «Czarnego» odbył się w jego miasteczku Mordy na Podlasiu synod skupiający w większości ministrów przeciwnych dogmatowi Trójcy Św. Od połowy 1564 r. «Czarny» przystąpił do otwartego propagowania doktryny trydeistycznej i nawet zaczął usuwać ze swych dóbr ministrów sprzeciwiających się poglądom antytrynitarskim. Jak jednakże wynika z badań Lecha Szczuckiego do końca życia żywił on nadzieję na pojednanie antytrynitarzy z wyznawcami kalwinizmu. Wyrazem tych dążeń był list do Kalwina z 6 VII 1564, a raczej obszerny traktat, który pod ogólnym nadzorem «Czarnego» został przygotowany przez grono ministrów. Nie doczekał się jednak R. ani odpowiedzi od Kalwina, z powodu jego śmierci, ani też pozytywnego oddźwięku głównych ośrodków protestanckich w Niemczech i Szwajcarii.
Z dworem R-a związanych było wiele czołowych postaci protestantyzmu polskiego i litewskiego, m. in. teologowie: Szymon Budny, Marcin Czechowic, Tomasz Falkoniusz-Sokołowski, Wawrzyniec Krzyszkowski, Mikołaj Wędrogowski, poeta Andrzej Trzecieski, tłumacz, drukarz i zarazem nadworny muzyk Cyprian Bazylik, kompozytor Wacław z Szamotuł oraz leksykograf i długoletni osobisty sekretarz J. Mączyński; Stanisław Orzechowski przez pewien okres pobierał od niego pensję. Utwory swoje dedykowali R-owi przedstawiciele różnych kierunków reformacji: Kalwin, H. Bullinger, Vergerio, F. Illiricus, Franciszek Lismanin, Bernard Ochino, Wawrzyniec Discordia z Przasnysza, Stanisław Rapagelan i in. Zainteresowania kulturą, sztuką i ludźmi pióra wyniósł R. zapewne z dworu Zygmunta Augusta, a bezpośrednie i częste kontakty z Koroną nadały jego mecenatowi wyraźne piętno recepcji kultury polskiej. Podobnie jak na niwie kulturalnej i religijnej, równie chętnie posługiwał się on Polakami w innych dziedzinach działalności publicznej. W jego służbie wyróżnili się na polu dyplomatycznym Hieronim Makowiecki, Baltazar Lewalt Jezierski i Kasper Łącki. Te czynniki w połączeniu z powinowactwem poprzez żonę z czołowymi rodzinami małopolskimi spowodowały polonizację obyczajową i językową otoczenia R-a. Główna obok Wilna rezydencja «Czarnego», mianowicie zamek w Brześciu Lit., w którym przebywał nader chętnie zwłaszcza w l. 1550–5, usytuowana była w pobliżu granic Korony. Dla celów rezydencjonalnych rozbudował on i upiększył zamek brzeski. Na terenie innej dzierżawy z polecenia króla wzniósł, począwszy od 1555 r., drewniany zamek obronny w Borysowie. Również w swej posiadłości Ołyce na Wołyniu ok. 1564 r. budował murowany zamek, lecz przedsięwzięcia nie doprowadził do końca.
R. rozszerzył znacznie latyfundium nieświesko-ołyckiej linii Radziwiłłów. Wspólnie z bratem w r. 1533 objął w posiadanie dobra ojcowskie, mianowicie: Muśniki Stare, Wozdgiliszki, Żmujtki, Biguszki, Osokno, Dusiaty i Krewno na Litwie Zawilejskiej, Niehniewicze i Zadźwieję w Nowogródczyźnie, Gieranony (Subotniki) pod Oszmianą oraz majątki macierzyste: Nieśwież, Sienieżyce i Łachwę w Nowogródczyźnie, Dubrowy, Niedreski, Uzdę i Szack w Mińszczyźnie, Świadość na Litwie Zawilejskiej i Ołykę na Wołyniu. Ponadto należały do nich Łukiszki pod Wilnem i dwór w stolicy Wielkiego Księstwa. W r. 1534 wspólnie sprzedali bpowi wileńskiemu Janowi z książąt lit. dobra macierzyste Dunajów, Kulików i Rudkę w pow. krzemienieckim. W niedziale z bratem pozostawał «Czarny» zapewne do jego bezpotomnej śmierci w r. 1551, chociaż przedtem spierali się o podział majątku. Prócz uzyskania rozległych dzierżaw (szawelska, brzeska, borysowska, wołpieńska i kowieńska) R. powiększał swoje dziedzictwo na drodze nadań dóbr królewskich w wieczyste posiadanie. Dn. 13 XI 1552 Zygmunt August przekazał mu prawem wieczystym Mordy z dworem Wirowo na Podlasiu jako ekwiwalent za wydatki poniesione w trakcie poselstwa w r. 1547 oraz podczas podróży z królem do Gdańska, z kolei w r. 1558 (a nie w r. 1551, jak podaje J. Jasnowski) za zgodą panów rady król nadał mu za zasługi duże dobra pozostałe po królowej Bonie, mianowicie Kleck w Nowogródczyźnie z Gródkiem Dawidowskim (Dawidgródek) na Polesiu i Falimiczami na Wołyniu. Dn. 17 V 1558 «Czarny» przeprowadził z królem korzystną zamianę swego Kurzeńca na dwory Chożów, Lebiedziów i Duniłowicze w Oszmiańskiem, natomiast dn. 8 V t. r. w zamian za plac w Wilnie nad Wilią otrzymał od Zygmunta Augusta dwór przy rynku i wreszcie w r. 1564 za pozwoleniem monarchy wykupił z rąk emigrantów angielskich, księżnej K. Suffolk i jej męża R. Berthe, zastawione im poprzednio za sumę 3 676 talarów holenderskich dobra Kroże tzw. rekuciowskie na Żmudzi. Liczne majątki R. uzyskał drogą kupna, mianowicie 2 I 1554 nabył za 1 200 kóp gr lit. dwór Jerzego Budziłły «na Mereczy» niedaleko Wilna, zaś 10 X 1555 Szemiotowie i Zawiszowie sprzedali mu część spadku po Kieżgajłach: dobra Naliboki w Mińszczyźnie oraz Soły i Świadoście na Litwie Zawilejskiej. W tymże 1555 r. kupił za 800 kóp gr lit. Bereściany na Wołyniu nieopodal Ołyki od G. Chodkiewicza. W nieznanych okolicznościach R. stał się właścicielem włości lipskiej koło Nieświeża, dworów Bujwidziszki, Bołoszy i Wornian pod Wilnem oraz dóbr Gródek i Wysokie na Podlasiu. Od 1542 r. był on ponadto opiekunem majątków swego siostrzeńca Jerzego Ilinicza. Przy okazji wypuszczenia z opieki w r. 1560 uzyskał od niego zapis 14 tys. złp. na dobrach Czarnawczyce w wypadku bezpotomnego zejścia dotychczasowego podopiecznego. Latyfundium «Czarnego» powiększyły dobra posagowe żony, mianowicie Szydłowiec (woj. sandomierskie). R. dbał o rozwój gospodarczy swych posiadłości. Wzorem dóbr królewskich przeprowadzał w prywatnych majątkach reformę włóczną np. w l. 1562–4 pomierzono włóki w księstwie nieświeskim. Wystarał się także o przywilej na prawo magdeburskie dla Ołyki wystawiony 31 V 1564, natomiast osobiście potwierdził w r. 1559 przywilej lokacyjny dla Szydłowca. Dn. 25 II t.r. Zygmunt August ustanowił przywilejem dwa jarmarki doroczne w Klecku.
R. zmarł z 28/29 V 1565 w swym dworze w Łukiszkach pod Wilnem. W datowanym 27 V testamencie głównym opiekunem swych dzieci i włości uczynił Zygmunta Augusta. Przed zgonem od dłuższego czasu cierpiał na ciężkie bóle podagryczne, chociaż bezpośrednią przyczyną śmierci była kuracja przeciw nim zastosowana, mianowicie nacieranie ciała rtęcią. Zwłoki «Czarnego» złożono obok żony w mauzoleum przezeń zbudowanym przy zborze wileńskim w kamienicy pogasztołdowskiej. Po likwidacji tego zboru najstarszy syn Mikołaj Krzysztof «Sierotka» zwrócił się w początku 1578 r. do papieża Grzegorza XIII z prośbą o przeniesienie zwłok obojga rodziców do zbudowanej w tym celu kaplicy katolickiej. Rzym nie wyraził jednak zgody na realizację pomysłu pośmiertnej rekatolicyzacji. Mimo to «Sierotka» umieścił z czasem epitafium poświęcone pamięci rodziców w katedrze wileńskiej Św. Stanisława. Dopiero w r. 1627 szczątki «Czarnego» i jego żony na życzenie ich wnuków zostały uroczyście przeniesione z pałacu wileńskiego do zboru w Dubinkach przez Krzysztofa Radziwiłła, przedstawiciela linii birżańskiej, która nadal pozostawała przy konfesji kalwińskiej.
Do literatury pięknej wszedł R. przede wszystkim z racji swych związków z Barbarą Radziwiłłówną. Stąd postać jego odnajdujemy prawie we wszystkich utworach poświęconych dziejom miłości Barbary i Zygmunta Augusta.
Żona R-a Elżbieta z Szydłowieckich (1533–1562) była najmłodszą córką kaszt. krakowskiego i zarazem kanclerza kor. Krzysztofa Szydłowieckiego. W ciągu czternastoletniego pożycia urodziło się Radziwiłłom dziewięcioro dzieci, z których wiek dojrzały osiągnęli synowie: Mikołaj Krzysztof «Sierotka» (zob.), Jerzy (zob.), Albrycht (zob.) i Stanisław (zob.) oraz córki: Elżbieta (1550–1591), żona Mikołaja Mieleckiego (zob.), Zofia (1552 – po 1599), żona Achacego Czemy (zob.), Anna (1553–1590), żona Mikołaja Tworowskiego z Buczacza, podkomorzego kamienieckiego, i Krystyna (1560–1530), żona Jana Zamoyskiego, kanclerza kor. Syn Jan (ur. 1554) zmarł w wieku dziecięcym.
Bartynotyp medalu pamiątkowego z XVI w., najwcześniejsza znana podob. R-a (popiersie z profilu), w Zbiorach Ikonograficznych B. Narod. w W.; Miedzioryt z przedstawieniem całej postaci «Czarnego» (autorstwa G. B. Fontany?) w: Schrenck J., Der Aller Durchleuchtigisten und Grossmaechtigen Kayser, … Koenigen und Ertzhertzogen, … Fuersten, wie auch Graffen..., Innsbruck [1603]; Miedzioryt Hirsza Leybowicza z pol. w. XVIII w: Wobe M. F., Icones familiae Ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] nr 66; Anonimowy drzeworyt z XVII w., trzy anonimowe litografie z XIX w. oraz drzeworyt wg portretu J. S. Minheimera w Zbiorach Ikonograficznych B. Narod. w W.; Anonimowa kopia z poł. XVIII w. na podstawie wcześniejszego portretu w zbiorach malarstwa na Wawelu, jej fot. w: Dobrowolski T., Polskie malarstwo portretowe, Kr. 1948 tabl. 136; Fot. portretu ze zbiorów nieświeskich oraz współczesnego obrazu przedstawiającego nadanie R-owi tytułu książęcego, w: Taurogiński B., Z dziejów Nieświeża, W. 1937 s. 11, 13; – Jasnowski J., Mikołaj „Czarny” Radziwiłł (1515–1565), W. 1939 (tamże obszerny wykaz bibliogr.); Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 235 (drzeworyt M. Starkmana); Spis rycin w zbiorze Emeryka hrabiego Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kr. 1901 nr 1635; Pergamentų katalogas, Wyd. R. Jasas, Vil. 1980; – Barycz H., Dokumenty i fakty z dziejów reformacji, „Reform. w Pol.” R. 12: 1953–5; tenże, Z epoki renesansu, reformacji i baroku, W. 1971; Baryczowa M., Augustyn Rotundus Mieleski – pierwszy historyk i apologeta Litwy, w: Z dziejów polskiej kultury umysłowej w XVI i XVII wieku, Wr. 1976 s. 95, 114; Bues A., Die habsburgische Kandidatur für den polnischen Thron während des Ersten Interregnums in Polen 1572/3, Wien 1984 s. 8; Buszyński I., Kroże, Wil. 1872 s. 16–17, 30; Dovnar-Zapolski M., Gosudarstvennoje chozjajstvo Vel. Kn. Litovskogo pri Jagellonach, Kiev 1901 I 178; Dumała K., Studia z dziejów Szydłowca, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” R. 4: 1967; tenże, Z dziejów kultury i obyczajów mieszczan Szydłowca w XVI i XVII w., tamże R. 2: 1964 s. 219; Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Górski K., Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w., Kr. 1949; Historia dyplomacji polskiej, W. 1980 I; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896–1900 I, IV; Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Z. 5: Wielkie Księstwo Litewskie, W.-Kr. 1959; Kolankowski L., Zygmunt August wielki książę Litwy do roku 1548, Lw. 1913; Kosman M., Drogi zaniku pogaństwa u Bałtów, Wr. 1976; tenże, Protestanci i kontrreformacja, Wr. 1978; tenże, Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej, Wr. 1973; Kossowska M., Biblia w języku polskim, P. 1968 I; Kot S., La Réforme dans le Grand-Duché de Lithuanie, Bruxelles 1953; tenże, Polacy w Bazylei za czasów Zygmunta Augusta. U źródeł polskiej myśli krytycznej XVI wieku, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921; Kowalska H., Działalność reformatorska Jana Łaskiego w Polsce, Wr. 1969; Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, Wil. 1840–1 I 244–5, 252–4, 264, II 245, 247, 277–8, III 108–10; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Wil. 1916 III; Lappo I. I., Litovskij Statut 1588 g., Kaunas 1934–6 I cz. 1; Ljubavskij M., Očerk istorii Litovsko-Russkogo gosudarstva do Ljublinskoj unii vključitelno, Moskva 1910 s. 336, 338, 340, 361–3; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie, P. 1841–3 I 10–15, 22–7, II 11, 30, 49–50, 52, 112, 178, 190; Malczewska M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, W.-P. 1985 s. 39, 79–80, 130, 132, 136, 160–1; Marciniak R., Acta Tomiciana w kulturze politycznej Polski okresu Odrodzenia, W.-P. 1983; Merczyng H., Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej, W. 1905 s. 8–9, 77, 85, 89, 92, 98, 101, 109, 133; Nowak Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Czasy zygmuntowskie, W. 1966; Pajewski J., Węgierska polityka Polski w poł. XVI wieku, Kr. 1932; Pietkiewicz K., Kieżgajłowie i ich latyfundium do połowy XVI wieku, P. 1982 s. 43–4, 54–8, 87, 93; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1958 III; Polska służba dyplomatyczna XVI–XVII wieku, W. 1966; Sucheni-Grabowska A., Stanisław Hozjusz jako dyplomata Zygmunta Augusta, w: Studia Warmińskie, XVIII, Olsztyn 1981 s. 100, 108; taż, Zur Entstehungsgeschichte des Vertrages von 1549 zwischen Ferdynand I und Sigismund II August von Polen, „Mitteilungen d. Institus f. Österreichische Geschichtsforschung” (Wien), Bd. 89: 1981 s. 23–51; Szczucki L., Marcin Czechowic (1532–1613), W. 1964; Szwejkowska H., Książka drukowana XV–XVIII wieku, Wr.-W. 1980; Tomkowicz S., Ołyka, Prace Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1923 III 3; Topolska M. B., Czytelnik i książka w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie Renesansu i Baroku, Wr. 1984; Wiśniewski J., Dekanat konecki, Radom 1913 s. 272–3, 279; Wojtyska H. D., Papiestwo-Polska 1548–1563, L. 1977; Załęski, Jezuici, I, IV; Zielińska T., Archiwa Radziwiłłów i ich twórcy, „Archeion” T. 64: 1978 s. 109; – Akta synodów różnowierczych w Pol., I, II; Akta unii; Arch. Jugo-Zap. Rossii, I č. 5 s. 61–2; Bielski M., Kronika Polska, W. 1832 s. 89, 104, 158, 162; Dubiński P., Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu W.X.L. Wilnowi nadanych, Wil. 1788 s. 82, 105, 107, 110; Elementa ad fontium editiones, XVII, XXIV (indeks w t. XXV), XXX–XXXI, XXXVII–XLI, XLIII–XLV, L, LVIII–LIX, LXI–LXII; Grabowski A., Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, Kr. 1845 I 221; Hosii epistolae, I–II, III, V, VI „Studia Warmińskie” Olsztyn T. 17: 1980, T. 13: 1976, T. 15: 1978; Kojałowicz W. W., Fasti Radiviliani, Vil. 1653 s. 32, 34, 35, 36, 39, 40, 42, 44–6; tenże, Miscellanea rerum ad statum ecclesiasticum in Magno Lithuaniae Ducatu pertinentia, Vil. 1650 s. 65–6, 93–4; Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego, Wyd. S. A. Lachowicz, Wil. 1842; Mon. Pol. Vat., IV, VI; Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, S. 1. Wil. 1911 Z. 1, S. 10 Wil. 1913 Z. 1; Opisanije Rukopisnogo Otdelenija Vilenskoj Publičnoj Biblioteki, Vil. 1903 IV; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, żmodzka i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582 s. 760, 763, 765, 769, 770; Vol. leg., I 288, II 30; Węgierski A., Libri quattuor Slavoniae reformatae, W. 1973; Źrzódłopisma do dziejów unii Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, P. 1861 II; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. I (dok. perg.) nr 7580, 7654, 7657, 7662, 7663, 7671, 7676, 7677, 7689, 7713, 7714, 7717, 7732, 7746, 7749, 7757, 7851, 8426, 8427, Dz. II teka 1 nr 22, 30, 34, 35, 36, 38, Dz. IV koperta 497–502, 674, Dz. VIII nr 623, Dz. XI nr 19 s. 29, 38, nr 58, 59, Dz. XXIX nr 112; B. Czart: rkp. 1352 s. 264 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z r. 1658 tzw. Nomenclator); B. Raczyńskich: rkp. 73, 78, 81.
Henryk Lulewicz